Abondamment utilisée dans la plupart des rituels zen, la Formule (skt. dhāraṇī) de la grande compassion (jap. daihishin darani 大悲心陀羅尼) est une invocation empruntée au tantrisme chinois. Il s’agit d’une supplique adressée à Avalokiteśvara, le bodhisattva de la compassion. La formule est enseignée par Avalokiteśvara lui-même dans le Sūtra de la grande compassion à mille mains et mille yeux (jap. Senju sengen daihishin gyō) : Qui la récitera sera sauvé des malheurs ! Ce texte eut une audience toute particulière en Extrême-Orient et la formule est utilisée par toutes les écoles bouddhistes japonaises.
Les dhāraṇī détiennent (le terme provient de la racine dhar-, « porter ») un pouvoir par leur seule prononciation en sanskrit, langue sacrée par excellence. Elles ne sont donc pas traduites mais simplement translittérées et prononcées à la Chinoise ou à la Japonaise. Dans cette supplique, les termes de namaḥ et de svāhā, les formules oblatives habituelles des rituels tantriques sont répétées de nombreuses fois : l’orant se place, dans un rapport vibrant et émotionnel, sous la protection d’Avalokiteśvara.
Nous donnons ci-dessous les prononciations de la Formule propres aux trois écoles zen japonaises, sōtō, rinzai et ōbaku. Les différences de prononciation entre les écoles sōtō et rinzai sont mineures. La prononciation de l’école ōbaku introduite au Japon par des moines chinois au XVIIe siècle reflète, elle, celle de l’époque Ming. Référence : Zengaku daijiten (« Le Grand dictionnaire des études zen »), Komazawa Daigakunai, Taishūkan shoten, Tōkyō, 1978, volume additionnel, pp. 145-146. Les tirets indiquent un son long.
Amoghavajra (705-774) et Vajrabodhi (662-732), deux maîtres tantriques ont laissé des lectures en siddham, l’alphabet indien, de cette dhāraṇī permettant une traduction depuis le sanskrit (références canon bouddhique de Taishō, XX, 1113b et 1061). Leurs versions sont légèrement différentes de la version commune et ne permettent pas toujours une reconstitution exacte.
La version française n’est qu’une première tentative de traduction. Conformément au sūtra dans la version de Gabondatsuma, la dhāraṇī est divisée en 82 alinéas.
Lecture annotée de la Formule de la grande compassion
[Sōtō] Dahishin darani : La dhāraṇī de la grande compassion[Rinzai] Daihi enman muge jinshū : Le charme divin parfait et sans obstacle de la grande compassion[Ōbaku] Senju sengen muge daihi darani : La dhāraṇī de la grande compassion sans obstacle à mille mains et mille yeux
[Sōtō] Na mu ka ra tan nō to ra ya- ya-[Rinzai] Na mu ka ra tan no to ra ya- ya-[Ōbaku] Nan mu ha ra ta no to ra e e[Sanskrit] Namo ratna-trayaaya
Hommage aux trois joyaux !
[Sōtō] na mu o ri ya-[Rinzai] na mu o ri ya-[Ōbaku] nan mu o ri e[Sanskrit] nama aaryâ-
Gloire au saint
[Sōtō] bo ryo ki- chi- shi fu ra- ya-[Rinzai] bo ryo ki- chii shi fu ra- ya-[Ōbaku] po ru tei sho po ra e[Sanskrit] -valokitê svaraaya
Avalokiteśvara,
[Sōtō] fu ji sa to bo- ya-[Rinzai] ] fu ji sa to bo ya-[Ōbaku] bu tei sa to po e[Sanskrit] bodhisattvaaya
L’être d’éveil,
[Sōtō] mo ko sa to bo- ya-[Rinzai] mo ko sa to bo ya-[Ōbaku] mo ho sa to po e[Sanskrit] mahaasattvaaya
Le grand être,
[Sōtō]mo- ko- kya- ru ni kya- ya-[Rinzai] mo ko- kya ru ni kya ya-[Ōbaku] mo ho kya ru ni kya e[Sanskrit] mahaakaaru.nikaaya
Le grand compatissant !
[Sōtō] en[Rinzai] en[Ōbaku] an[Sanskrit] O.m ! [1]
[Sōtō] sa- ha ra ha- e-[Rinzai] sa ha ra ha ei[Ōbaku] sa po ra hō ei[Sanskrit] sarva-bhaye-
À celui qui entre toutes les peurs
[Sōtō] shū tan nō ton sha-[Rinzai] shu ta no- ton sha[Ōbaku] su ta no ta se[Sanskrit] -.su traa.na-karaaya tasmai [2] Est le protecteur !
[Sōtō] na mu shi ki ri- to i mo- o ri ya-[Rinzai] na mu shi ki ri- to i mō o ri ya-[Ōbaku] nan mu shi ki ri to i mun o ri e[Sanskrit] namask.rtvaa idam aaryâ-
Après avoir rendu hommage qu’ici le saint
[Sōtō] bo ryo ki- chi- shi fu ra- rin tō bo-[Rinzai] bo ryo ki chii shi fu ra- ri to bo-[Ōbaku] bo ru ki tei shi fu ra ren to po[Sanskrit] -avalokitê svaratavo
Avalokiteśvara se manifeste.
[Sōtō] na- mu- no- ra- kin ji-[Rinzai] na mu no ra- ki ji[Ōbaku] nan mu no ra kin chi[Sanskrit] niilaka.nt.ha [3] Gloire à celui qui a la gorge bleue !
[Sōtō] ki- ri- mo- ko- ho- do- sha- mi-[Rinzai] ki ri- mo ko- ho do- sha- mi[Ōbaku] hii ri mo ho po to sa min[Sanskrit] naama-h.rdayam aavartayi.syaami
Puissé-je atteindre son cœur ! [4]
[Sōtō] sa- bo- o- tō jo- shu- ben[Rinzai] sa bo- o to jo- shu ben[Ōbaku] sa po o to chō shu pen[Sanskrit] sarvârtha-saadhana.m subham
Que tous les désirs soient exaucés ! Splendide !
[Sōtō] o- shu- in[Rinzai] o shu in[Ōbaku] o su in[Sanskrit] ajeya.m
Plus de victoire possible
[Sōtō] sa- bo- sa- to- no- mo- bo- gya-[Rinzai] sa bo sa to- no- mo bo gya-[Ōbaku] sa po sa to no mo po ke[Sanskrit] sarva-bhuutaanaa.m bhava
Pour tous les mauvais esprits.
[Sōtō] mo- ha- te- cho-[ Rinzai] mo ha te chō[Ōbaku] mo hō te chō[Sanskrit] maarga-vi sodhakha.m
Que les destinées soient purifiées !
[Sōtō] to- ji- to-[Rinzai] to ji to-[Ōbaku] ta chi to[Sanskrit] tad yathaa
Ce n’est que ce qui suit :
[Sōtō] en o- bo- ryo- ki-[Rinzai] en o bo ryo kii[Ōbaku] an o po ru hii[Sanskrit] o.m aaloke [suivi de âalokamati dans la version d’Amoghavajra] Oṃ ! La lumière
[Sōtō] ru- gya- chi-[Rinzai] ryo gya chii[Ōbaku] ru kya tei[Sanskrit] lokaati-
[Sōtō] kya- ra- chi-[Rinzai] kya ra chii[Ōbaku] kya ru tei[Sanskrit] kraante
Au-delà du monde !
[Sōtō] i- ki ri[Rinzai] i ki ri[Ōbaku] i hii ri[Sanskrit] he he hare
Oh, soleil !
[Sōtō] mo- ko- fu ji sa- to-[Rinzai] mo ko- fu ji sa to-[Ōbaku] mo ho pu te sa to[Sanskrit] mahaabodhisattva
Grand être d’éveil,
[Sōtō] sa- bo- sa- bo-[Rinzai] sa bo sa bo-[Ōbaku] sa po sa po[Sanskrit] [pas d’équivalent chez Amoghavajra, une corruption]
[Sōtō] mo- ra- mo- ra-[Rinzai] mo ra mo ra-[Ōbaku] mo ra mo ra[Sanskrit] smara smara
Garde en mémoire, garde en mémoire !
[Sōtō] mo- ki- mo- ki- ri- to- in[Rinzai] mo ki mo ki- ri to in[Ōbaku] mo hii mo hii ri to in[Sanskrit] [pas d’équivalent chez Amoghavajra] h.rdaya.m
Le cœur !
[Sōtō] ku- ryo- ku- ryo- ke- mo-[Rinzai] ku ryo- ku ryo- ke mo[Ōbaku] kyu ru kyu ru ke mun[Sanskrit] kuru kuru karma.m [suivi de saadhaya saadhaya chez Amoghavajra] Fais, fais, l’acte !
[Sōtō] to- ryo- to- ryo- ho- ja- ya- chi-[Rinzai] to ryo- to ryo- ho ja ya chii[Ōbaku] to ru to ru ha shie e tei[Sanskrit] dhuru dhuru vijayante
Garde, garde, le victorieux !
[Sōtō] mo- ko- ho- ja- ya- chii[Rinzai] mo ko ho ja ya chii[Ōbaku] mo ho ha shie e tei[Sanskrit] mahaavijayante [pas d’équivalent chez Amoghavajra] Le grand victorieux !
[Sōtō] to- ra- to- ra-[Rinzai] to ra to ra[Ōbaku] to ra to ra[Sanskrit] dhara dhara
Tiens, tiens !
[Sōtō] chi ri ni-[Rinzai] chi ri ni-[Ōbaku] chii ri ni[Sanskrit] dharêndrê-
[Sōtō] shi fu ra- ya-[Rinzai] shi fu ra ya-[Ōbaku] shi fu ra e[Sanskrit] svara
Le maître détenteur !
[Sōtō] sha- ro- sha- ro-[Rinzai] sha ro- sha ro-[Ōbaku] chie ra chie ra[Sanskrit] cala cala
Agis, agis !
[Sōtō] mo- mo- ha- mo- ra-[Rinzai] mo mo ha mo ra-[Ōbaku] mo mo ha mo ra[Sanskrit] amala vimala
Pur et détaché des souillures,
[Sōtō] ho- chi- ri-[Rinzai] ho chi ri[Ōbaku] mu tei ri[Sanskrit] amala-muurte
Le corps pur !
[Sōtō] i- ki- i- ki-[Rinzai] i ki- i- ki-[Ōbaku] i ki i ki[Sanskrit] ehy ehi
Viens, viens !
[Sōtō] shi- no- shi- no-[Rinzai] shi no shi no-[Ōbaku] shi no shi no[Sanskrit] [pas d’équivalent, Amoghavajra a lokes »vara, maître du monde]
[Sōtō] o ra san fu ra sha- ri-[Rinzai] o ra san fu ra sha ri-[Ōbaku] o ra shi en fu ra se ri[Sanskrit] [pas d’équivalent, Amoghavajra a raagavi.sam vinaa »saya, qui éteint la convoitise]
[Sōtō] ha- za- ha- zan[Rinzai] ha za ha za-[Ōbaku] ha sa ha shi en[Sanskrit] [pas d’équivalent, Amoghavajra a dve.savi.sa.m vinaa »saya, qui éteint la haine]
[Sōtō] fu ra sha- ya-[Rinzai] fu ra sha ya-[Ōbaku] fu ra se e[Sanskrit] [pas d’équivalent, Amoghavajra a mohacalavi.sa.m vinaa »saya, qui éteint l’ignorance]
[Sōtō] ku- ryo- ku- ryo- mo- ra-[Rinzai] ku ryo- ku ryo- mo ra[Ōbaku] fu ru fu ru mo ra[Sanskrit] huru huru mala.m
Enlève, enlève les souillures
[Sōtō] ku- ryo- ku- ryo- ki- ri-[Rinzai] ku ryo- ku ryo- ki ri[Ōbaku] fu ru fu ru hii ri[Sanskrit] huru hare [suivi de padmanaadha chez Amoghavajra] Enlève, soleil !
[Sōtō] sha- ro- sha- ro-[Rinzai] sha ro- sha ro-[Ōbaku] so ra so ra[Sanskrit] sara sara
Jaillis, jaillis !
[Sōtō] shi- ri- shi- ri-[Rinzai] shi ri shi ri-[Ōbaku] shi ri shi ri[Sanskrit] siri siri
Apparais, apparais !
[Sōtō] su- ryo- su- ryo-[Rinzai] su ryo- su ryo-[Ōbaku] su ru su ru[Sanskrit] suru suru
Avance, avance !
[Sōtō] fu ji ya- fu ji ya-[Rinzai] fu ji ya- fu ji ya-[Ōbaku] pu te e pu te e[Sanskrit] budhya budhya
Éveille, éveille !
[Sōtō] fu do ya- fu do ya-[Rinzai] fu do ya- fu do ya-[Ōbaku] pu to e pu to e[Sanskrit] bodhaya bodhaya
Qu’ils s’éveillent, qu’ils s’éveillent !
[Sōtō] mi- chi ri ya-[Rinzai] mi chi ri ya-[Ōbaku] mi te ri e[Sanskrit] maitreya
Le bienveillant !
[Sōtō] no ra kin ji-[Rinzai] no ra kin ji-[Ōbaku] no ra kin chi[Sanskrit] niilaka.n.tha [Amoghavajra a darsana] À la gorge bleue !
[Sōtō] chi ri shu ni no-[Rinzai] chi ri shu ni no-[Ōbaku] chi ri shie ni no[Sanskrit] [pas d’équivalent, Amoghavajra a kaamasya darsanam]
[Sōtō] ho ya mo no[Rinzai] ho ya mo no[Ōbaku] po e mo no[Sanskrit] prahraadayamaana
Le joyeux !
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[5][Sōtō] shi do ya-[Rinzai] shi do ya-[Ōbaku] shi to e[Sanskrit] siddhaaya [pas d’équivalent chez Amoghavajra] À l’accompli !
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[Sōtō] mo ko shi do ya-[Rinzai] mo ko shi do ya-[Ōbaku] mo ho shi to e[Sanskrit] mahaasiddhaaya
Au grand accompli !
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[Sōtō] shi do yu- ki-[Rinzai] shi do yu ki[Ōbaku] shi do yu kii[Sanskrit] siddha-yogê-
À l’accompli, dans les pratiques !
[Sōtō] shi fu ra- ya-[Rinzai] shi fu ra ya-[Ōbaku] shippo ra e[Sanskrit] svaraaya
Le maître !
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[Sōtō] no ra kin ji-[Rinzai] no ra kin ji-[Ōbaku] no ra kin chi[Sanskrit] niilaka.n.thaaya
À celui qui a la gorge bleue !
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[Sōtō] mo- ra- no- ra-[Rinzai] mo ra no ra-[Ōbaku] mo ra no ra[Sanskrit] [pas d’équivalent, Amoghavaja a vaarahamukha, à celui qui a la tête d’un sanglier]
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[Sōtō] shi ra su- o mo gya- ya-[Rinzai] shi ra sun o mo gya ya-[Ōbaku] shi ra su en o mo ke[Sanskrit] si.mhamukhaaya
À celui qui a la tête d’un lion !
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[Sōtō] so bo mo ko shi do ya-[Rinzai] so bo mo ko- shi do ya-[Ōbaku] so po mo ho o shi to e[Sanskrit] sarva-mahaasiddhaaya [pas d’équivalent chez Amoghavajra] À tous les grands accomplis !
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[Sōtō] sha ki ra- o shi do- ya-[Rinzai] sha ki ra o shi do ya-[Ōbaku] chie kii ra o shi to e[Sanskrit] cakra-yuddhaaya
À celui qui brandit la roue !
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[Sōtō] ho do mo gya shi do ya-[Rinzai] ho do mo gya shi do ya[Ōbaku] po to mo ke shi to e[Sanskrit] [pas d’équivalent chez Amoghavajra] À celui qui porte le lotus !
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa [pas d’équivalent] Amen !
[Sōtō] no ra kin ji- ha- gya ra ya-[Rinzai] no ra kin ji- ha gya ra ya-[Ōbaku] no ra kin chi po ke ra e[Sanskrit][pas d’équivalent chez Amoghavajra] À celui qui a la gorge bleue ! [la seconde partie n’a pas été reconstituée] [Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa [pas d’équivalent chez Amoghavajra] Amen !
[Sōtō] mo- ho ri shin gya ra ya-[Rinzai] mo ho ri- shin gya ra ya-[Ōbaku] mo ho ri shin ke ra e[Sanskrit] [pas d’équivalent chez Amoghavajra] [Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa [pas d’équivalent chez Amoghavajra] Amen !
[Sōtō] Na mu ka ra tan nō to ra ya- ya-[Rinzai] Na mu ka ra tan no to ra ya- ya-[Ōbaku] Nan mu ha ra ta no to ra e e[Sanskrit] Namo ratnatrayaaya
Hommage aux trois joyaux !
[Sōtō] na mu o ri ya-[Rinzai] na mu o ri ya-[Ōbaku] nan mu o ri e[Sanskrit] nama aarya
Gloire au saint
[Sōtō] bo ryo ki- chi-[Rinzai] bo ryo ki chii[Ōbaku] po a kii pei[Sanskrit] avalokitê-
[Sōtō] shi fu ra- ya-[Rinzai] shi fu ra ya-[Ōbaku] sho po ra e[Sanskrit] -svaraaya
Avalokiteśvara!
[Sōtō] so mo ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
[Sōtō] shi te do- mo do ra ho do ya-[Rinzai] shi te do- mo do ra- ho do ya-[Ōbaku] an shi ten to man to ra pa to e [6]
[Sanskrit] sidhyantu mantra-padaaya
C’est accompli, aux phrases du mantra
[Sōtō] so- mo- ko-[Rinzai] so mo ko-[Ōbaku] so po ho[Sanskrit] svaahaa
Amen !
Notes
[1] Le sūtra indique qu’après avoir prononcé la syllabe-germe oṃ, on élève la voix.
[2] Le sūtra fait une césure : sa- ha ra ha- e- / shū tan nō ton sha qui ne correspond à pas celle du sanskrit sarva-bhaye.su / traa.na-karaaya tasmai.
[3] La version d’Amoghavajra ne possède pas de namaḥ introducteur préférant la leçon niilaka.n.tha-naama-.h.rdayam.
[4] Le sūtra indique qu’après aavartayi.syaami, on change de ton.
[5] Svāhā, est une formule interjective d’oblation rendue ici par « amen ».
[6] L’école ōbaku ajoute un oṃ introducteur, an en lecture japonaise.
Un rituel de l’école sōtō au temple de Rinnōji dans la préfecture de Fukuoka. La Formule de la grande compassion est récitée à 52:50.